Częstym powodem orzeczenia o niepełnosprawności jest postępująca demencja związana z wiekiem lub chorobą Alzheimera. W obu tych przypadkach ludzie wraz z wiekiem tracą umiejętność poruszania się w rzeczywistości. Często też w efekcie osoby te tracą kontakt z najbliższym otoczeniem. W następstwie tego stają się niezdolne do samodzielnej egzystencji. Może być to spowodowane utratą umiejętności dbania o swoje podstawowe potrzeby (higiena, potrzeby fizjologiczne) lub utratą orientacji w czasie i przestrzeni (zapominanie swojego miejsca zamieszkania, zapominanie o tym, że „wstawili wodę” na herbatę, itp.). Czasami się zdarza, szczególnie w zaawansowanych przypadkach, że osoby dotknięte demencją lub Alzheimerem nie rozpoznają swoich najbliższych, reagują złością lub agresją w nieadekwatny do sytuacji (i relacji) sposób. Wszystko to oznacza, że wymagają ciągłej opieki: przez członka rodziny, domy opieki lub w specjalistycznym domu pomocy społecznej.
Orzeczenie o niepełnosprawności pozwala korzystać z ulg znacznie ułatwiających zapewnienie opieki: miejsce parkingowe, zasiłek pielęgnacyjny, pomoc pielęgniarki środowiskowej, itp. Psycholog w takich sprawach jest proszony o przeprowadzenie krótkiego badania MMSE (Mini Mental State Examination), które w prosty sposób pomaga zdiagnozować poziom demencji. Badanie jest krótkie (zajmuje 10-15 minut) i niezbyt męczące dla osoby badanej. Na jego podstawie można określić poziom funkcjonowania osoby badanej. Im głębszy stopień tak zwanego otępienia, tym większą opieką należy otoczyć osobę badaną.

Innym powodem orzekania o niepełnosprawności gdzie wymagana jest opinia psychologa mogą być zaburzenia osobowości. Istnieją zaburzenia, które uniemożliwiają ludziom wykonywanie pracy zgodnie ze standardami przeznaczonymi dla ludzi bez takich zaburzeń. Przykładem mogą być zaburzenia afektywne (np. objawiające się nawracającymi stanami depresyjnymi): osoba dotknięta takimi zaburzeniami może okresowo mieć trudności z dotarciem do pracy, stworzeniem pozytywnych relacji interpersonalnych lub punktualnością. W związku z różnymi lekarstwami, które te osoby przyjmują, ich codzienna efektywność też może być różna. Najczęściej orzeczenie o niepełnosprawności będzie miało na celu wsparcie niepełnosprawnego w znalezieniu pracy w warunkach pracy chronionej (miejsca pracy dostosowane dla osób niepełnosprawnych, ułatwiające im wykonywanie swoich obowiązków zawodowych). Charakter pracy może być różny: ograniczony zakres obowiązków, zmniejszony wymiar godzin pracy, praca samodzielna (indywidualna), itp.
Innymi zaburzeniami kwalifikującymi się do orzeczenia o niepełnosprawności ze względu na osobowość mogą być zaburzenia natury psychotycznej. Ludzie dotknięci takimi zaburzeniami, w zależności od ich głębokości i natężenia mogą być całkowicie niezdolni do pełnienia zobowiązań zawodowych. Mogą również wymagać ciągłej opieki innych osób.

Psycholog w takich sytuacjach najczęściej jest proszony o wykonanie dwóch rodzajów badań: diagnozy osobowości (odpowiednim testem diagnostycznym: najczęściej MMPI-2 lub NEO-PI-R) oraz wykonanie badania tzw. testami organicznymi. Badanie osobowości pozwala sprawdzić i opisać w jaki sposób osoba badana może funkcjonować na co dzień. Badanie testami organicznymi należy traktować jako sprawdzenie, czy istnieją objawy mikrouszkodzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN). Najczęściej stosuje się dwa podstawowe testy polegające na przerysowaniu oraz na zapamiętaniu i odtworzeniu rysunków. Czasami psycholog może we wnioskach w opinii zarekomendować konsultację z neurologiem, który zastosuje metody badań adekwatne do podejrzewanych zaburzeń.
Badanie osobowości i przeprowadzenie testów organicznych trwa zazwyczaj między 1,5 a 2,5 godziny, dlatego umawiając się na wizytę należy zadbać o to, aby nigdzie później się nie śpieszyć. Dyskomfort może czasem spowodować zaburzenie wyników.

Niezależnie od powodu badania, psycholog zawsze przeprowadzi krótki wywiad psychologiczny. Będzie pytał o stan zdrowia, poprzednie badania psychologiczne i psychiatryczne, przyjmowane leki czy o aktualny stan psychofizyczny. Poruszone zostaną tematy związane z aktualnym sposobem życia i niedawnych negatywnych i pozytywnych wydarzeniach. Wszystko to wpływa na obraz osoby badanej, co może być ważne z perspektywy opiniującego psychologa.

Nie zapomnijmy zwrócić uwagi na to, do kogo idziemy uzyskać opinię. Pamiętajmy, że psycholodzy często są psychoterapeutami, ale nie każdy psychoterapeuta jest psychologiem. Należy umówić się na wizytę do osoby, która jest psychologiem (ukończyła studia wyższe na kierunku psychologia). Wskazane jest również, żeby ten specjalista był w posiadaniu odpowiednich testów i miał wprawę w ich wykonywaniu. Spowoduje to wyższą trafność merytoryczną opinii i udzieli Zespołowi Orzekającemu odpowiedzi na te pytania, których potrzebuje do podjęcia odpowiedniej decyzji.